Náhuatl – drugi język Meksyku
Chociaż mówienie, że największa cywilizacja Meksyku to Aztekowie jest uogólnieniem, to z ich językiem jest już nieco inaczej. Mexicas, czyli grupa Azteków, która skierowała się na południe w poszukiwaniu nowej ziemi, przejęła kulturę nowego regionu. Językowo jednak była wierna swojemu dziedzictwu. Dlatego też náhuatl jest jedynym językiem z rodziny yuto-nahua tak wysuniętym na południe. Pozostałe umiejscawia się na pograniczu Meksyku i USA.
Najważniejsze dane
Obecnie jest to drugi pod względem liczby użytkowników język Meksyku. Pierwszym jest oczywiście hiszpański, co czyni náhuatl najbardziej rozpowszechnionym językiem rdzennym regionu. Posługuje się nim 1,5 mln osób, które stanowią 24% populacji kraju. Z kolei blisko 270 tys. meksykańskich dzieci uczy się w tym języku.
W Meksyku wyróżnia się cztery strefy dialektalne tego języka: centralną, zachodnią, północną i wschodnią. Biorąc pod uwagę stany, w których jest on używany, to największa liczba jego użytkowników zamieszkuje Morelos, San Luis Potosí, Hidalgo, México, Tlaxcala, Guerrero, Puebla, północne Veracruz oraz Miasto Meksyk. Mniejsze grupy żyją w Michoacán, Nayarit (tutaj na mówiących w náhuatl mówi się wręcz mexicaneros, a na sam język – mexicanero), Durango i południowym Veracruz.
Prosty język?
Oficjalna, nieco dłuższa nazwa tego języka to nāhuatlàtōlli, co tłumacząc na polski oznacza „prosty język”. Czyżby? Specyfiką náhuatl są długie wyrazy, które niosą w sobie zarówno informację gramatyczną, jak i leksykalną. Różnica między zdaniem a wyrazem właściwie tu zanika, a to z powodu afiksów, które dodaje się do rdzenia w różnych miejscach. Prefiksy do afiksy przed rdzeniem, sufiksy to afiksy za rdzeniem, itd. W terminach językoznawczych jest to więc język aglutynacyjny i polisyntetyczny. Zobaczmy to na przykładzie (najedź myszką, by zobaczyć, jak można go rozłożyć na części pierwsze):
Takie cechy pozwalają też na wyrażenie bardzo precyzyjnej myśli w jednym słowie. Spójrzmy na przykład na tych kilka wyrażeń:
- chicahuacatlazotla – kochać namiętnie
- choquizotlahua – czuć zmęczenie od płakania przez długi czas
- cualancaitta – okazywać nienawiść wobec kogoś, gdy jest nieobecny
- itollani – pragnienie bycia uwielbianym
- mahuizototoca – ogromna chęć zdobycia bogactwa
- mamati – czuć wstyd za kogoś
- moyolchichiliani – osoba, która bierze się za siebie i się wysila
hiszpańskie słowa pochodzące z náhuatl
Szacuje się, że w oficjalnym słowniku Real Academia Española, czyli najważniejszej instancji w świecie hiszpańskojęzycznym dbającym o dbałość i poprawność języka hiszpańskiego, widnieje blisko 500 słów, które pochodzą z náhuatl. Mowa tu w większości przypadków o podstawowych rzeczach dnia codziennego, na które biały człowiek natknął się po dotarciu do Ameryki. Były mu one obce, dlatego używał lokalnych słów dostosowując co najwyżej wymowę do swoich możliwości. Część z nich przeszło do słownika ogólnohiszpańskiego i są to głównie nazwy roślin i zwierząt oraz ich pochodne, które dotarły także do Europy. Inna grupa to słownictwo, które pozostało po Mexicas głównie na terenie obecnego Meksyku, choć również w kilku sąsiednich krajach mezoamerykańskich.
Náhuatl w hiszpańskim ogólnym
Z języka náhuatl pochodzą w hiszpańskim takie słowa jak:
- chicle – guma do żucia, od słowa tzictli (dosł. zrobione z żywicy drzewa chico zapote)
- tiza – kreda, od słowa tizatl (dosł. magnezowa ziemia w białym kolorze)
- aguacate – awokado, od słowa ahuacatl (dosł. jądro)
- tomate – pomidor, od słowa xitomatl (dosł. pępek-pomidor)
- chocolate – czekolada, od słowa xocolatl (dosł. gorzka woda)
- cacahuete – fistaszek, od słowa tlalcacahuatl (dosł. ziarno kakaowca z ziemi)
- mapache – szop pracz, od słowa mapachi (dosł. ten o płaskiej dłoni)
- ocelote – ocelot, od słowa ocelotl (dosł. tygrys)
- coyote – kojot, od słowa coyotl (dosł. pies-wilk)
Náhuatl w hiszpańskim z Meksyku
Słownik meksykański o wiele częściej nawiązuje do dziedzictwa językowego Mexicas. Tutaj przykładów naprawdę można by mnożyć, ale zaproponuję ich tylko kilka znaczących i dość znanych.
- comal – od słowa comalli, to naczynie do przyrządzania tortilli
- metate – od słowa métlatl, to narzędzie do mielenia kukurydzy
- atole – od słowa atolli, to gęsty napój z mąki kukurydzianej
- mezcal – od słowa mexcalli, czyli alkohol zrobiony z rośliny maguey
- mole – od słowa molli, czyli słodko-ostry sos
- tequila – od nazwy miejsca tequillan, czyli wódka z rośliny maguey
- tamal – od słowa tamalli, czyli danie owinięte w liść platana lub kukurydzy
Warto tu też wspomnieć, że dwa słowa z poprzedniego akapitu w Meksyku mają inną nazwę, która jest bliższa oryginałowi w náhuatl. Mam tu na myśli tomate, które w Meksyku brzmi jitomate oraz cacahuete brzmiące tam cacahuate (różnica jednej litery).
Náhuatl w hiszpańskim latynoskim
Chciałabym jeszcze wyróżnić kilka dodatkowych słów, które można zaobserwować jako preferencje dla hiszpańskiego latynoskiego względem formy używanej w Hiszpanii. Oczywiście są to pewne uogólnienia, nie zawsze pokrywają się w 100% z tym, jak mówi się w każdym jednym kraju, choć można zauważyć tendencje przy wyborze tych słów.
- W Hiszpanii: batata – w Ameryce Łacińskiej: camote
- W Hiszpanii: goma – w Ameryce Łacińskiej: hule (np. patito de hule)
Naucz się sam!
Na potrzeby postów na Instagramie szukałam już wcześniej treści z różnych języków rodzimych, jak choćby guaraní, aymara czy k’iche’. Z jednymi było łatwiej, z innymi trudniej. Jeśli natomiast chodzi o náhuatl, to muszę przyznać, że bogactwo internetu w tym temacie bardzo pozytywnie mnie zaskoczyło! Jest wiele stron rządowych, ale też oddolnych inicjatyw zwykłych ludzi, którzy chcą przekazywać wiedzę na temat języka ich przodków. Naprawdę jest z czego przebierać – profile na Instagramie, konta na YouTube’ie, blogi… Ja ze swojej strony na początek polecam krótki filmik z podstawowymi zwrotami, który dla Ciebie przygotowałam.
Ver esta publicación en Instagram
A w ramach ciekawostki warto zajrzeć do Wielkiego Słownika Náhuatl. Co najważniejsze jednak, i na czym ja się też złapałam, to nie mieszać dialektów. Na szczęście zawsze istnieje náhuatl klasyczny, do którego można się odwołać.
