Język Inków – tylko quechua?
Przyjęło się mówić i uczyć, że językiem tej największej cywilizacji andyjskiej jest język quechua. Nie ma się co dziwić, w końcu nawet określenia, które przytoczyłam we wpisie o Inkach z niego pochodzą. Chciałabym jednak przekierować nieco to łatwe skojarzenie na linii naród – język na szerszy kontekst historyczny i językowy. Do tego potrzebne będzie włączenie do debaty również języka aimara.
Kilka danych w ramach wstępu
Język quechua (lub kichwa) używany jest w Kolumbii, Ekwadorze, Peru, Boliwii, Argentynie i Chile. Mówi nim obecnie ok. 6,5 mln osób. Dla porównania językiem aimara (lub aymara) posługuje się ok. 2,5 mln osób w Peru, Boliwii i Chile. Wszędzie tam, gdzie te języki się ze sobą stykają, to quechua jest tym dominującym. Jednocześnie to właśnie w quechua, pomimo dużo większej liczby użytkowników, odnotowuje się dużo większe spadki w liczbie osób mówiących w tym języku.
Zasadnicza różnica
To, jak dawniej obydwa te rdzenne języki rozprzestrzeniały się i docierały do coraz większej rzeszy ludzi stanowi między nimi najważniejszą różnicę.
Aimara zdobywał sobie nowych użytkowników powoli, stopniowo i pokojowo. Działo się to poprzez naturalne procesy. Przechodził on na sąsiednie ludy poprzez zwyczajowe kontakty. Dla odmiany quechua był siłą narzucany poprzez specjalny zabieg wprowadzania na nowo podbite ziemie inkaskich posłańców (mitimaes) z ich rodzinami. Ich obecność tam szerzyła język i kulturę imperium. Warto podkreślić też, że w tym przypadku nie zawsze były to sąsiednie terytoria.
Język czy rodzina języków?
Używając określenia quechua mówimy w rzeczywistości zarówno o rodzinie języków, jak i o języku (bez precyzowania, o którym z wielu). Rodzina ta dzieli się na dwie główne grupy – quechua waywash (starszy, używany wyłącznie w Peru) i quechua wampuy, a każde z nich ma pod sobą kolejne lokalne warianty. Te dwa różnią się między sobą mniej więcej jak hiszpański i portugalski. Z kolei dzielące je różnice w dużej mierze wzięły się właśnie z omawianego wyżej faktu. Narzucany siłą w różnych miejscach napotykał na większy lub mniejszy opór i lepsze lub gorsze przyswojenie nowego języka względem tego już używanego.
Aimara – też język Inków
Ścisłe powiązanie między językiem quechua a Inkami nie jest jedynym poprawnym, a już na pewno nie najgłębszym spojrzeniem na tę kwestię. W rzeczywistości bowiem quechua był oficjalnym językiem imperium jedynie na 50 lat przed dotarciem do niego Hiszpanów. Quechua jako taki istniał już wiele wieków przed Inkami, a cywilizacji tej pomógł po prostu spiąć jakoś ogromne terytoria i służył w celach administracyjnych.
Co najbardziej jednak istotne to fakt, że zanim Inkowie stali się potężną cywilizacją, byli jedynie skromnym Królestwem Cuzco, na którego terenach posługiwano się językiem aimara.
Quechua i aimara: podobne czy różne?
Do tej pory stawiałam quechua i aimara w kontraście, a przecież ze sobą sąsiadują. Z tego powodu nie mogę nie wspomnieć, że mają też ze sobą coś wspólnego. Otóż ok. 20% słownictwa każdego z nich się pokrywa. Co jednak ważne, nie jest to kwestia podobieństwa, a jedynie ich ciągłego kontaktu. Na jednym z limeńskich uniwersytetów istnieje nawet przedmiot dla studentów językoznawstwa o nazwie Quechumara, na którym się je porównuje.
Przyszła pora na pokazanie Ci, jak wiele znanych hiszpańskich słów pochodzi z quechua. Początkowo w planach miałam uwzględnienie również aimara, ale okazało się, że nie da się ich w tym wypadku połączyć. Dlaczego? Zależało mi na pokazaniu słownictwa, które funkcjonuje w hiszpańskim globalnie. W aimara rzecz ma się inaczej – to język, który wpłynął zasadniczo wyłącznie na dialekt boliwijski i to w nim widać jego silne wpływy. Uznałam więc, że tego typu zestawienie zostawię na inną okazję.
Hiszpańskie słowa pochodzące z quechua
- cancha – to po hiszpańsku boisko (np. do piłki nożnej). W quechua kancha oznacza ogrodzony teren.
- cura – czyli ksiądz. Pochodzi od słowa w quechua kuraq lub kuraka oznaczającego szefa wspólnoty z dawnego imperium inkaskiego.
- carpa – w całym świecie hiszpańskojęzycznym oznacza dużą płachtę materiału typu brezent, swego rodzaju baldachim, np. taki jak na straganach ulicznych. W Ameryce Łacińskiej dodatkowo w wielu krajach może oznaczać namiot, a pochodzi od słowa karpa.
- cholo – tu już zaczynają się słowa z kontekstu andyjskiego. W quechua chulu oznacza Metysa pochodzenia europejskiego i rdzennoamerykańskiego. To określenie często używane jest w negatywnym tonie. Las cholas lub cholitas w Boliwii to te kobiety noszący typowy dla kraju melonik.
- soroche – mowa tu o dolegliwości wysokościowej wysoko w Andach. W quechua słowo to brzmi suruchiq. Na takie sytuacje każdy mieszkaniec sierry zaleci żucie liści…
- coca – w pierwszej kolejności powinna kojarzyć się ze świętą leczniczą rośliną, a nie narkotykami. W krajach andyjskich znajdziesz do kupienia herbatkę, a nawet cukierki z tej rośliny.
- mate – od słowa mati, które oznaczało zasuszoną i wytłoczoną dynię służącą do picia naparu o tej samej obecnie nazwie. Obecnie mówiąc mate mamy na myśli sam napój, ale w rzeczywistości od wieków odnosi się ono do naczynia.
Ponadto nazwy endemicznych dla regionu zwierząt bazują właśnie na języku quechua. Przykładem niech będzie chociażby cóndor, llama czy vicuña.
Naucz się sam!
Wyjątkowo ciągnie mnie do poznawania tych najpopularniejszych języków rdzennych Ameryki Łacińskiej. Dlatego od kiedy Ogarniando pojawiło się w sieci próbowałam swoich sił również w tym temacie. Tak oto już w 2021 roku powstała mini lekcja aimara. Natomiast podczas wyzwania #semanasindigenas dograłam małą lekcję quechua. Dla kogoś może to zupełnie nieprzydatna wiedza. Ja jednak czuję, że poznanie choćby kilku prostych wyrażeń przybliża mnie do korzeni ukochanego kontynentu. Właśnie dlatego dzielę się z Tobą filmikami takimi jak te:
Tak samo jak i w náhuatl, ze względu na wyżej wspomniany podział tej rodziny, warto zwracać uwagę, którego dokładnie dialektu się uczymy. Warto polubić odpowiednie profile i konta w mediach społecznościowych, dzięki czemu można nawet załapać się na darmowy kurs tego języka prowadzony online. To dopiero gratka!
